Bluğ Çağı Hastalıkları (Puberte Bozuklukları)
Puberte, çocuklarda cinsel özelliklerin ortaya çıkması ile başlayan bir büyüme sürecidir. Kızlarda 8 ile 14 yaş arasında, erkeklerde ise 9 ile 14 yaş arasında başlar. Cinselliğin gelişmeye paralel olarak çocuğun bilişsel gelişmesi de olur ve aile ve yaşıtlarıyla ilişkilerinde de değişiklikler görülür. Pubertenin ilk bulgusu kızlarda göğüslerde tomurcuklanmadır. Bundan 2- 3 yıl sonra menarş (ilk adet) başlar. Erkeklerde ise önce testisler büyür, genelde 12 ay sonra da cinsel organda büyüme başlar. Her iki cinste de koltuk altında ve pubik bölgede kıllanma, vücutta sivilcelenme olur. Erkeklerde kaslarda gelişme, seste kalınlaşma ve sakal gelişimi görülür. Erkeklerde pubertenin başlaması kızlardan yaklaşık 2 yıl daha geç olur fakat bu ilerde boylarının daha uzun olması ile sonuçlanır. Puberte kızlarda 1,5 ile 6 yılda erkeklerde ise 2 ile 4,5 yılda tamamlanır. Bu süre boyunca büyüme de devam eder ve sonunda erişkin boya ulaşılır.
ERKEN PUBERTE (PUBERTE PREKOKS)
Cinsiyet özelliklerinin kızlarda 7- 8 erkeklerde 9 yaşından önce başlamasına denir. Kızlarda erkeklerden daha sık görülür. Bu durum çocuklar için hem fizyolojik hem de psikolojik problemlere yol açabilir. Bazı kızlarda 6 ay ile 3 yaş arasında bir miktar göğüs büyümesi görülebilir fakat bu durum zamanla kaybolur.
Nedenleri arasında sinir sistemi enfeksiyonları, kafa travması, androjen östrojen gibi hormonların kullanımı, doğumsal sinir sistemi bozuklukları, ailesel nedenler ve nedeni belirlenemeyen erken puberte sayılabilir. Bunların dışında tömörler, bazı toksinler, bazı sendromlar da yalancı erken puberteye yol açabilir. Kızlarda çoğunlukla altta yatan bir neden saptanmaz, bilinmeyen bir nedenle pubertenin erken başladığı düşünülür. Erkeklerde ise altta yatan bir hastalık ihtimali daha fazladır.
BELİRTİLERİ
Erken puberteye girmiş çocuklarda kemik gelişimi ve büyümesi normalden daha erken sonlanacağından erişkin yaşta olmaları gereken boya ulaşamazlar. Bu çocuklar ilk başta yaşıtlarından uzun olsalar da büyümeleri erken durur ve sonunda daha kısa boylu olurlar. Kızlarda adet görmenin erken başlaması veya göğüslerde büyüme psikolojik olarak utanmalarına, arkadaşları tarafından alaya maruz kalmalarına yol açabilir. Erkeklerin ise daha agresif olmalarına ve yaşlarına uygun olmayan şekilde cinsel dürtülere neden olabilir.
TANI
Çocuğunuzda yukarıda bahsedilen puberte bulguları erken yaşta başlamışsa doktorunuza başvurunuz. Doktorunuz gerekli fizik incelemeyi yaptıktan sonra gerek duyarsa erken puberte tanısını doğrulamak için bazı kan ve idrar testleri isteyebilir. Kemiklerin beklenenden daha fazla olgunlaşıp olgunlaşmadığını belirlemek içinse çocuğunuzun el bilek filminin çekilmesini isteyebilir. Bazen MR, tomografi gibi görüntüleme yöntemleri gerekebilir. Erken puberteden şüphelenilir veya tanı konursa doktorunuz sizi çocuk gelişimi ve hormonal hastalıklarda uzman olan bir pediatrik endokrinoloji uzmanına yönlendirecektir. TEDAVİ
Tedavide amaç cinsel gelişimi ve büyümeyi durdurmak hatta geriletmektir. Herhangi bir neden saptanırsa buna yönelik tedavi vermek gerekir. Bir neden saptanamazsa cinsel gelişimi durdurmak için cinsiyet hormonlarının seviyelerini düşürecek ilaçlar kullanılabilir
GECİKMİŞ PUBERTE (PUBERTES TARDA)
Erkeklerde 14 yaşa kadar testis büyümesi, 15 yaşa kadar kıllanma olmamış ise puberte gecikmesinden söz edilebilir.
Puberte gecikmesine bazı hastalıklar da neden olabilir. Diyabet, kistik fibrosis, böbrek hastalığı, astım, akdeniz anemisi gibi kronik hastalığı olan veya kemoterapi veya radyoterapi almış çocuklarda puberte geç başlayabilir. Bu durumların uygun tedavisi ve kontrolü ile bu sorun aşılabilir. Yeterli ve dengeli beslenmeyen çocuklar da yaşıtlarına oranla puberteye daha geç girebilir. Örneğin yeme bozukluğu olan gençlerde kilo kaybı gelişimi etkileyebilir. Yine bağırsak hastalığı veya başka nedenlerle bağırsaklardan emilimin bozulduğu durumlarda puberte gecikir. Ayrıca, aşırı spor yapan kızlarda adet görme ve cinsel karakterlerin gelişimi gecikebilir. Gecikmiş pubertenin daha nadir nedenleri arasında tiroid bezinde veya beyinde bulanan hipofiz bezinde bozukluklar sayılabilir. Normal zamanda puberteye girmemiş çocuklarda genetik problemler olabilir. Örneğin Turner sendromu kızlarda görülen ve kısa boy, saçlarda yelelenme, göğüs uçlarının ayrık olması ile tanınabilen genetik bir hastalıktır. Erkeklerde ise Kleinefelter sendromu uzun kol ve bacaklar, sakal ve bıyık gelişiminde azalma ile karakterize cinsel gelişimin gecikmesine yol açan bir kromozomal hastalıktır.
BELİRTİLERİ
Kızlarda ise 14 yaşına kadar göğüs gelişmemesi veya kıllanma olmaması, 16 yaşına kadar adet görülmemesi gecikmiş puberte olarak nitelendirilir. Puberte gecikmesi birçok nedene bağlı olabilir. En sık neden konstitusyonel (yapısal) gecikme denilen yapısal ve genetik özelliklere bağlı gecikmedir ve herhangi bir tedavi gerektirmez. Bu çocukların gelişimleri biraz geç olmakla birlikte sonuçta ergenlik tamamlanacaktır.
TANI
Puberte gecikmesi düşünülen durumlarda doktor tarafından ayrıntılı bir fizik muayene yapılır. Geçmişteki hastalıklara ve kullanılan ilaçlara yönelik bilgi alınır ve ebeveynlerin puberteye girme ve büyüme zamanları sorgulanır. Olası tiroid bezleri, hipofiz bezleri ve kronik hastalıklara yönelik kan testleri ve gerekirse kromozom (genetik) analizi yapılır. Ayrıca kemik gelişiminin belirlenmesi için sol el bileği filmi ile kemik yaşının belirlenmesi uygun olur. Bunların sonucunda doktor puberte gelişmesine yol açacak bir neden saptarsa, konu hakkında uzmanlaşmış çocuk endokrinologlarına yönlendirmelidir.
TEDAVİ
Puberte gecikmesinde tedavi nedene yönelik yapılmalıdır. Kronik bir hastalık varsa tedavisi, yeme bozukluğu varsa diyetin düzenlenmesi, fazla spora bağlı ise vücudu yormayacak şekilde spor yapılması önemlidir. Çocuk sağlıklı ve bir neden saptanamazsa kemik yaşının takibi ile pubertenin gelişmesi beklenebilir. Gecikme daha ciddi boyutta ise veya çocuğu psikolojik olarak etkiliyorsa kısa süreli olarak erkeklerde testesteron (erkeklik hormonu), kızlarda ise östrojen (kadınlık hormonu) ile puberte başlatılmaya çalışılabilir. Bu tedavi ile puberte gelişimi başlar ve kendiliğinden devam eder. Tedavi kesildiğinde büyümede duraklama görülüyorsa mutlaka tekrar başka nedenler aranmalıdır. Üreme sistemi ile ilgili kalıcı bir hastalık saptanmışsa, tedavi uygun cinsiyet hormonlarının dışarıdan verilmesidir.
HAZIRLAYAN; Doç. Dr. Bekir ÇAKIR
