Dağ Oluşumu
Dağ Oluşumu
Enerjisini magmadan alarak yer kabuğunda değişiklik oluşturan iç kuvvetlerden biri orojenezdir. Yer kabuğundaki hareketler devam ederken, karalar üzerinde akarsular, buzullar rüzgarlar ve dalgalarla aşınan ve taşınan maddeler zaman içerisinde binlerce metre kalınlığa ulaşır. Bu tortul tabakaların biriktiği büyük ve derin çukurluğa jeosenklinal veya dağ beşiği adı verilir.Dağ beşiğinde biriken tortullar, levhaların birbirlerine doğru ilerlemesiyle sıkışırlar.
Sıkışma sonucunda kıvrılma ve yükselmeler olur ve bu hareketler kıvrımlı dağ sıralarını oluştururlar. Kıvrılma ile yükselen yere Antiklinal, çukurlaşan yere de Senklinal denir.Yer hareketleri sırasında orojenezle kıvrılma özelliği taşımayan sert tabakalar kırılmaya uğrarlar. Kırılan tabakalar yatay ve düşey doğrultuda yer değiştirir. Yerde oluşan kırığa fay kırık hattı)denir. Faylar boyunca blok halinde bir kütlenin çökmesi diğer kütlelerin yükselmesiyle horst-graben sistemi oluşur. Çöken kütlenin oluşturduğu çukurluğa graben, yüksekte kalan bloğa horst denir.Dünyanın en uzun graben çukurluğu Doğu Afrika Grabeni, Mozambik sınırlarından başlar,Karadeniz ve Lut Gölü üzerinden yurdumuzda Hatay çukurluğuna kadar uzanır (5000 km).
Türkiye’de Horst ve Graben oluşumu en fazla Ege Bölgesinde görülür. Ege Bölgesi'ndeki Aydın Dağları ve Bozdağlar birer horst iken, Küçük Menderes, Büyük Menderes ve Gediz ovaları birer grabendir. Amik Ovası da Dünya'nın en uzun graben sisteminin kuzey ucunu oluşturmaktadır.Dünya üzerindeki başlıca kıvrım dağları III. Zamanda oluşmuş Alp-Himalaya kıvrımları ile Amerika kıtasının batısındaki Kayalık ve And dağlarıdır.Türkiye’deki dağların büyük bir kısmı III. zamanda Alp-Himalaya kıvrımları ile oluşmuştur. Bunlar kuzeyde Kuzey Anadolu Dağları ve güneyde Toros Dağlarıdır.
DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU
1)Dağ Oluşumu
Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan basınçlara maruz kalırlar.
Bu yan basınçlar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını oluşturur. (Toros dağı)
eosenklinal eğer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiş kıvrım dağları tekrar yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur. Yükselen bölümlere horst alçakta kalan kısımlara ise grabent denir. Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken alçakta kalan kısımlar daha sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur. (Ege bölgesi kıyı kesimleri. Burada yer alan boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır. Bu dağlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların geçtiği bakırçay b.menderes ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır.)
2) Kıta Oluşumu
Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir. Bu alçalma ve yükselme hareketleri çeşitli biçimlerde olabilir.
Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi geri çekilir. Bu olaya denizlerin çekilmesi yani reogresyon denir. Tam tersi durumuna da transregsiyon denir.
3) Volkanizma
Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir. Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır. (karbondioksit taş kaya) Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir. (K.Ağrı Tendürek Nemrut vb.) Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluşur.
4) Deprem
Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır. Oluşumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır. Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır. Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gücü daha fazla olandır.
Ova ve Türkiye’de Ovalar
Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya varsa da az olan çevresine göre alçakta olan düz yerlere ova denir.
1)Oluşumlarına Göre Ovalar
a)Aşıntı Ovalar
Dış güçler tarafından aşırı dereceden aşındırıp düzleştirilmesi sonucu oluşur. Bu ovalara Türkiye’de rastlanmaz. Doğu Avrupa bu konuya en belirgin örnek olarak bilinmektedir.
b) Çöküntü Ovalar
Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin dış güçlerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur. (Iğdır ovası)
c) Birikinti Ovası
İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur alanların dış güçlerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur. (Konya ve Malatya ovaları)
d)Karstik Ovalar
Çökebilir taşların uzandığı alanlarda suyun taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır. Bu çanakların tabanının tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur. (Teke ve Taşeli platoları)
2) Bulunduklarına göre ovalar
Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına göre kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır.
Kıyı ovalar Bafra Finike vb.
İç ovalar Eskişehir Muş vb.
3) Yükseltilerine göre ovalar
Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken bazı ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir. Bunlar grubuna göre ikiye ayrılır.
Alçak ova Çukurova Çarşamba vb.
Yüksek ova Konya Malatya vb
PLATOLAR
a) Aşıntı Platoları
Dış güçler tarafından yüzeyi aşındırılmış akarsuların derin vadiler kazdığı düzlüklerdir.
b) Kırılma (Tektonik) Platolar
Dikey yönlü basınçların etkili olduğu alanlarda eski kütlelerin kırılması ile oluşur. (İç Batı Anadolu platoları)
c) Volkanik Platolar
Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların düzleştirdiği alanların akarsularla yarılması sonucu oluşur.
d) Karstik Ovalar
Kireç taşı gibi çözünebilen taşların bulunduğu alanlarda oluşmuş platolardır. (Obruk Taşeli platoları)
YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER)
1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme
Günlük sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür.
Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması sonucu oluşur. (Çöllerde görülebilir)
2) Kimyasal Çözünme
Suyun taşları eritmesi aşındırması ve çürütmesi sonucu oluşur.
Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar.
Nemli bölgelerde daha da yaygındır.
3) Biyolojik Çözünme
Bitki köklerinin kayalarının çatlaklarına girerek zamanla büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir.
TOPRAK OLUŞUMU ve TOPRAK TÜRLERİ
Toprağın oluşması için önce kayaların çözünmesi gerekir.
Canlı kalıntılarıyla oluşabilir.
Toprağın oluşumuna etki eden faktörler; iklim bitki örtüsü yer şekilleri taşların özelliğidir.
a) Taşınmış Topraklar
Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur.
Üç çeşittir.
Alüvyonlar
Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır.
Morenler (Buzul Taşlar)
Buzulların taşıyıp biriktirdikleri üzerleri çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur.
Lösler
Rüzgarların kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere taşıyıp yığdıkları katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak.
b) Yerli Topraklar
Bu topraklar kayaların çözüldüğü yerde oluşan topraklardır.
İki gruba ayrılır.
Nemli Bölge Toprakları
Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde gür bitki örtüsüyle kaplıdır.
Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır topraklarıdır yani çöl toprakları.
YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR
Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler
Yer göçmesi
Kayaların taş parçalarının toprağın büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır
Yer Kayması
Üstteki geçirimli tabakaların alttaki geçirimsiz ve kaygan tabakalar üzerinde eğim doğrultusunda kaynamasıdır. Yer kaymasının yaygın adı heyelandır. Yer göçmeleri eğimin çokluğu şiddetli yağış sebeplerinden olur. Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal özelliğidir. Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır.
EROZYON ve KORUNMA YOLLARI
Toprak Erozyonu
Toprak erozyonun oluşturan etmenler;
Toprağın sular tarafından aşındırılması
Rüzgarlar
Bitki örtüsü
Buzullar
Sel
Eğim
Yangın
Korunma yolları
Ağaçlandırma Bitki örtüsü Baraj gölleri yapma
Tarlalar eğime yatay sürülmeli
Ağaç kesimlerine karşı tedbirler
