Mahalle

Mahalle Nedir? Bir kentsel alandaki coğrafi veya yönetsel alt bölüm. Bir şehrin bir kasabanın, büyükçe bir köyün bölündüğü parçalardan her birine mahalle denir. Mahalle ( ingilizce : Neighbourhood ) kavram olarak yakın komşuluk ilişkilerinin kurulabildiği en küçük sosyal bir yapıdır.

Türkiye Cumhuriyetinin idare sisteminde iki farklı mahalle kavramı vardır. Genel olarak bilineni il ve ilçe merkezlerinde olan daha kalabalık nüfusa sahip olup yerel yönetimlerin (mahalli idareler) bir parçası olanlardır. Ancak bir de köy tüzel kişiliğine bağlı olan köy bağlısı mahalleler de vardır ve bu mahalleler köy tüzel kişiliği içerisinde bağlı olduğu köy muhtarlığı eliyle idare edilirler.

Her belde ve kentte bulunan içinde, sınırları ve nüfusu belli olan yöneticisine ise 'muhtar' denen yerleşim ve yaşam alanlarıdır mahalleler. İçinde de sokak diye bölümlendirmeler yapılır. Mh. kısaltmasıyla gösterilir. Mahalle yönetiminin organları seçim yolu ile oluşmasına karşın, köy yönetiminde olduğu gibi tüzel kişiliğe sahip değildir. Kendilerine özgü bütçeleri de yoktur.

Mahalle: Belediye sınırları içinde, ihtiyaç ve öncelikleri benzer özellikler gösteren ve sakinleri arasında komşuluk ilişkisi bulunan idarî birim. (5393 sayılı belediye kanunu)

Her kent ve kasaba, çeşitli adlarla ifadelendirilen mahallelerden meydana gelir. Belediye sınırları içinde mahalle kurulması, kaldırılması, birleştirilmesi bölünmesi, adları ile sınırlarının belirlenmesi veya değiştirilmesi, belediye meclisinin kararı ve kaymakamın görüşü üzerine valinin onayı ile olmaktadır. İl, belediye ve köy gibi bir yerel yönetim birimi değildir.

Mahallenin tüzel kişiliği yoktur. Mahalleyönetimi, hizmet ve sorumluluk bakımından, belediye ve mülki makamlarla (vali ya da kaymakam) ilişkilendirilmiştir. Mahalli mülki makamların mahalle muhtarları üzerinde hiyerarşik denetimi andıran yetkileri bulunmaktadır. Bununla beraber mahale organlarının seçimle işbaşına gelmesi bakımından yerel yönetim birimlerine benzemektedir.

Mahalle sözlük anlamı ile belediyelerin sınırları içinde meskun alanlarda yer alan ve bu belirli sınırları içinde yaşayan hemşerilerle ilgili bazı hizmetleri gören küçük idari birimlerdir. Bu kuruluşlara mahalle idaresi de denilmektedir. Yerel seçimlerle iş başına gelen mahallemuhtarı, yerel bir yönetici gibi algılanmasına rağmen gerçekte merkezi yönetimin bir görevlisidir. Bir çok kanunda mahallenin muhtarına görev verilmiş ancak görevlerini gerçekleştirebilmesi için hiçbir yetki verilmemiştir.

Muhtarlığın tüzel kişiliğinin olmaması nedeniyle, muhtar, gerekli yerlerde mahalleyi temsilde edemez. Hukuki durumu özetle bu halde olan mahalle yönetimi, 5272 sayılı Belediye Kanunu ile yeniden tanımlanmış, 1580 sayılı eski Belediye Kanunundan farklı olarak yeni kanunda mahalleyönetimi ile belediye yönetimi daha çok ilişkilendirilmeye çalışılmıştır. Bu çalışma da mahalle yönetiminin tarihi gelişimi ele alınacak, hukuki durumu tespit edilecek ve yerel yönetim anlayışı açısından yeni belediye yasasının ne gibi değişiklikler getirebileceği irdelenmeye çalışılacaktır.

Mahalle Yönetiminin Tarihi Gelişimi
Osmanlıdan günümüze taşınan bir kurum olan mahalle yönetiminin tarihi belediye yönetiminden daha eskidir. Osmanlıda mülki, beledi ( kentse l) ve adli teşkilatın ilk basamağını mahalleler oluşturur. Mahalle, kaza, nahiye biçiminde örgütlenme arasında farklılıklar bulunur. Kazaları kadılar, nahiyeleri naipler, mahalleleri ise imamlar idare etmektedir.

Geleneksel Osmanlı mahallesi sınıf ve statü farklılığına göre değil, etnik ve dinsel farklılığa göre biçimlenmiştir. Bu anlamda Müslüman mahallelerinden imamlar sorumlu olurken, gayri Müslim mahallelerinden ise ''kocabaşı'' ve papazlar sorumludur.

İmamlar mahalle halkının tercihleri de göz önünde tutularak, kadının önerisi ve padişahın fermanıyla atanmaktadır. İmamlar dini görevlerinin yanında doğum, ölüm, evlenme, boşanma, ikametgah değiştirme gibi nüfus işlemlerini takip edip, medeni hal kayıt ve sicilleri tutmuşlardır. Cenaze defin izinlerini vermişlerdir. İmamlar aynı zamanda halkın küçük anlaşmazlıklarını çözme görevini de yüklenerek bir nevi sulh hukuk mahkemesinin görevini ifa etmişlerdir

Günümüz anlamında mahalle yönetiminin temelini oluşturan ilk muhtarlık örgütü İstanbul da 1829 yılında kurulmuştur. Yeniçeri ocağını kaldıran II. Mahmut İstanbul'un güvenliğini sağlamak amacıyla muhtarlık örgütünü kurdurmuştur. İlk muhtarlığın seçimle mi yoksa atanmayla mı geldiği konusunda İdare teşkilatı tarihçileri arasında ihtilaf vardır. Prof. Dr. Osman Nuri Ergin Muhtarların seçimle işbaşına geldiğini söylerken, Prof. Dr. Musa Çadırcı ise atandıklarını bildirmektedir. İmamın görevlerini üstlenen muhtarlar bu dönemde imamlara göre daha yetkilidirler.

Mahalle yönetimine ilişkin ilk yasal düzenleme 1864 yılında ''Teşkil-i Vilayet Nizamnamesi'' ile yapılmıştır. Bu nizamnamece mahalle oluşumu, muhtar ve ihtiyar heyetinin seçimi ve muhtarın görevleri belirlenmiştir. Daha sonrasında 1876 yılında çıkarılan ''İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi'' ile mahalleyönetimin görevleri daha ayrıntılı bir şekilde belirlenmiştir.

1913 tarihinde çıkarılan ''İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanun-u Muvakkati'' ile mahalleyönetimleri ile ilgili tüm düzenlemeler yürürlükten kaldırılmıştır. Buna rağmen mahalleyönetimlerinin gördüğü hizmetlerin hangi kurumlarca görüleceği düzenlenemediği için mahalleyönetimleri, yasal dayanağı olmadığı halde devam etmiştir.

Bu fiili durum, Cumhuriyetin ilanından sonra da, 1930 tarihli 1580 sayılı ''Belediye Kanunu'' çıkarılana değin sürmüştür. 1580 sayılı kanunun 8 inci maddesinde mahalle kurulması düzenlenmesiyle birlikte fiili durum yasal hale gelmiştir. Fakat, Belediye Kanunu'nun çıkarılmasından sadece üç yıl sonra 10.03.1933 tarih ve 2295 sayılı Kanunla mahallemuhtarlıkları ve ihtiyar heyetleri tekrar kapatılmıştır. Ancak, geçen zaman içinde mahalleyönetimin yokluğunun neden olduğu boşluk doldurulamadığı için 05.04.2004 tarih ve 4541 sayılı Kanun ve 26.04.1945 tarih 3/2413 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla kabul edilen Tüzük ile mahallemuhtarlığı tekrar düzenlenmiştir. Adı geçen yasal düzenleme küçük bazı değişikliklerle birlikte günümüze kadar gelmiş ve günümüzde de geçerliğini korumaktadır.

Mahalle Yönetiminin Hukuki Durumu

Mahalle Yönetimi 10.4.1944 tarih ve 4541 sayılı "Şehir ve Kasabalarda MahalleMuhtar ve İhtiyar Heyetleri Teşkiline Dair Kanuna" göre bir muhtar ve ihtiyar heyetinden oluşur. Mahallenin nasıl kurulacağı 5272 sayılı Belediye Kanununda gösterilmiştir; buna göre Belediye sınırları içinde mahalle kurulması, kaldırılması, birleştirilmesi, bölünmesi, adlarıyla sınırlarının tespiti ve değiştirilmesi, belediye meclisinin kararı ve kaymakamın görüşü üzerine valinin onayı ile olur.

Belediye Kanununda mahalle kurulması için ne gibi şartların aranacağı hakkında açıklayıcı hüküm yoktur. Ancak, 4541 sayılı Kanuna dayanan ve 4.4.1945 tarih ve 3/2412 no'lu Bakanlar Kurulu Kararı ile çıkarılan "Şehir ve Kasabalardaki Mahalle Muhtar ve İhtiyar Kurulları Tüzüğüne" göre mahallelerin hane sayısının 300 ila 1000 arasında olması ve her apartman dairesinin bir hane sayılması öngörülmüş ise de, uygulamada bu kayıt ve şarta hiç dikkat edilmediği görülmektedir.

Mahalle kurulmasında açık bir kriterin olmaması belediyelerimizi gelişi güzel mahalle kurmaya sevk etmekte ve bazı hallerde belediye ile mülki idare amirleri veya idare kurullarını birbirine ters duruma düşürmektedir. Özellikle büyük şehirlerde kontrolsüz gecekondulaşma nedeniyle çok kere mahalle kurulmasında gecikmeler yaşanmakta ve gecikmeden doğan sakıncalar ortaya çıkmaktadır.

Mahalle yönetimi köy yönetiminden farklı olarak yerel yönetim kuruluşu değildir. Mahalle muhtarlığı merkezi ve yerel idarenin şehir ve kasabaların mahallelerinde bulunan mümessilliğidir. Yerel yönetimler il, belediye ve köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kanunla kurulan kamu tüzel kişileridir. 1982 Anayasasının 127 inci maddesine göre yerel yönetimler il özel idaresi, belediye ve köyden oluşur. Tüzel kişiliğe sahip olan yerel yönetimlerin bütçesi ve örgütü vardır.

Tüzel kişiliği, bütçesi, personeli ve genellikle bürosu olmayan mahalle muhtarlığı merkezi ve yerel yönetimlerin temsilcisi ve yardımcısı olan geleneksel bir kuruluştur. İçişleri Bakanlığı Hukuk Müşavirliği 81-111/235 sayılı yazısında "... mahalli idarelerde bulunması gerekli niteliklere sahip olmadıkları, tüzel kişiliklerin bulunmadığı dikkate alınarak mahalle muhtarlıklarını mahalli idare olarak nitelendirmemiz mümkün değildir" şeklinde görüş vererek, mahalle idaresinin bir yerel yönetim kuruluşu olmadığı görüşünü doğrulamıştır

Bir yerel yönetim kuruluşu olmamasına rağmen, Mahalle Muhtarlığı ve İhtiyar heyetinin seçimi 2972 sayılı "Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanuna" göre yapılmaktadır.

Bir başka deyimle mahalle muhtarlığı, kendisi bir yönetim birimi olmamakla beraber, yerel yönetimle merkezi yönetimin kesiştiği noktada faaliyette bulunur. Seçilene kadar bir yerel yönetimci gibi hareket eden mahalle muhtarı, kaymakamın elinden mazbatasını aldıktan sonra, merkezi yönetime ait kimi yükümlülükleri yerine getirmekle görevlidir.

Hukuken ''mahalle'' tüzel kişiliğe haiz olmayan bir idari birimdir. Bu nedenle mahalle tüzel kişiliği adına dava açmak veya hakkında dava açılması söz konusu olamaz. Ancak bir istisna olarak emlak vergisine ait bedel ve değerlerin kesinleşmesi safhasında mahalle muhtarlarına, takdir komisyonlarının takdire ilişkin kararlarına karşı 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 49 uncu maddesinin ''b'' bendi uyarıca dava açma hakkı tanınmıştır

Mahalle İdaresinin Organları

Mahalle Yönetiminin organları Muhtar ve 4 üyeden oluşan İhtiyar Heyetidir. İhtiyar heyetinin 4 tane de yedek üyesi vardır.

Organların Seçimi : 4541 sayılı Kanunun mahalle muhtarı seçimine ilişkin hükümleri yürürlükten kaldırılmıştır. Mahale muhtarlığı ve ihtiyar heyetinin seçimi 2972 sayılı "Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanun"a göre yapılmaktadır. Bu Kanuna göre muhtar ve ihtiyar heyeti, mahallede bulunan seçmen tarafından çoğunluk usulüne göre seçilirler. Köy yönetiminin aksine, mahalleyönetiminde adaylık koymak yolu vardır; fakat siyasi partiler aday gösteremezler. Seçilmeye ilişkin olarak genel seçilme hükümlerine ilaveten en az altı aydan beri o mahallede oturmuş olmak şartı aranır. Mahalle muhtarları ve ihtiyar heyeti üyeleri 5 yıllığına seçilir.

Mahale Muhtarlığının her hangi bir sebeple boşalması durumunda her yıl haziran ayında seçim yapılır. Seçim yapılıncaya değin mülki amirce görevlendirilecek bir ihtiyar heyeti üyesi tarafından muhtarlık görevi yürütülür. Boşalan üyelik, sırasıyla yedek üyeler tarafından doldurulur. Her hangi bir sebeple muhtar seçilemezse mahallin en büyük mülki amiri tercihen ihtiyar heyeti üyeleri arasından olmak üzere yeni seçim yapılana kadar bir "muhtar vekili" seçer.

Muhtara mülki amirin onayı ile izin verilebilir. Bu durumda mülki amir, ihtiyar heyeti üyelerinden birisini muhtar vekili olarak görevlendirir. Şehir ve Kasabalardaki Mahalle Muhtar ve İhtiyar Kurulları Tüzüğü'ne göre muhtarlar kendisine çalışma yeri olarak belirli bir yer ayırmak, bu yerde gündelik işlerini görmeğe yetecek kadar günün belli saatlerinde bulunmak ve bunu mahalle halkına ilan etmek ve yerini en büyük mülkiye memuruna bildirmek ile çalışma yerinin giriş kapısının uygun bir yerine muhtarlığın başlığını taşıyan bir levha koymak zorundadırlar.

Mahalle Yönetiminin Görevleri

Genel olarak, mahallenin yönetiminde görevlerin çoğunluğu muhtara tek başına verilmiştir. İhtiyar heyeti ile muhtarın beraber görev yaptığı durumlar istisnadır. Muhtarlar görevlerinin çoğunluğunu 4541 sayılı kanundan alır. Bunun dışında da bazı kanunlarla da muhtarlara görevler verilmiştir.

Mahale muhtarlarının önemli olan başlıca görevleri aşağıda sayılmıştır:

1. Nüfus cüzdanı örneği vermek, ikametgah ilmühaberi vermek,
2. Askerlik yoklama memurlarınca istenen bilgileri vermek; askerlik şubesi davet pusulalarını teslim almak ve ilgililere tebliğ etmek; askerlik meclisine katılmak; askere sevk cetvellerini tebliğ etmek; askere sevk tarihinde bulunmayanlar hakkında bilgi vermek,
3. Sandık seçmen listelerini askıya çıkarmak; İlçe seçim kurulu başkanınca verilen görevleri yerine getirmek.
4. Kadastro ilanlarını askıya çıkarmak,
5. Öğretim yılı başında öğrenim çağındaki çocukların kimliklerini gösterir çizelge hazırlamak; nüfus cüzdanı olmayan çocukların yaşlarını tahmin ve tespit etmek,
6. Ölen sigortalının yakınlarının geçimini sigortalı tarafından karşılandığını belirten ilmühaber vermek; yaşlılık ve malullük geliri olanların sağ olduğunu gösterir yoklama belgelerini onamak,
7. Yeşil kart almak için başvuranların başvuru formunu onamak,
8. Sefer görev emirlerini ilgililere bildirmek;
9. Salgın ve bulaşıcı hastalıkları ilgili resmi kurumlara bildirmek,
10. Mahalleye giren kimliği belirsiz ve şüpheli şahısları zabıtaya haber vermek,
11. Tebligat imkansızlığında tebliğ memurunun düzenleyeceği mazbatayı imzalamak; tebliğ imkansızlığı veya tebellüğünden imtina halinde evrakı teslim almak,
12. Vergi inceleme memurlarına bilgi vermek,
13. Kendine çalışma yeri olarak belirli bir yer ayırmak ve günün belli saatlerinde bulunmak ve bunu mahalle halkına bildirmek

Aşağı mahale
Yüksek bir yerleşim bölgesine göre alçakta kalan yerleşim bölgesi.

Mahlle arası
Mahallenin sokakları arasında kalan yer.

mhalle arkadaşı
Aynı mahallede oturan komşu veya dost:

Mahale bekçisi
Mahallenin güvenliğini, düzenini sağlamada yardımcı olan güvenlik görevlisi.

Mahale çapkını
Beceriksiz çapkın

Mahalle imamı
Mahalledeki mescitte veya camide görevli imam.

Mahale kahvesi
Mahallede oturanların devam ettiği, oyun oynadığı, çay vb. meşrubat içtiği kahve.

Mahale kadını
Görgüsüz, kavgacı kadın:

Mahale mektebi
Mahallede bulunan ilkokul:

Mahale muhtarı
muhtar

Mahallenin delisi
Hiç kimseden çekinip korkmadan düşündüğü her şeyi söyleyen kimse.

Yüksek mahale
Yüksek bir yerleşim bölgesine göre alçakta kalan yerleşim bölgesi.

Kenar mahlle
Şehrin merkezinden uzak ve çoğu kültürsüz, görgüsüz ve fakir halkın oturduğu semt,
kenar semt:

yedi mahale
Herkes, bütün çevre:

Yukarı mahlle
Bir yerleşim bölgesinin yüksek yerlerinde oluşan mahalle.

Teneke mahale
Damlarının çoğu teneke kaplı, derme çatma evlerin oluşturduğu mahalle.